Κανένας γονέας δεν γεννιέται με την ικανότητα να είναι αποτελεσματικός και να χρησιμοποιεί σωστές πρακτικές. Όπως πολλά πράγματα στη ζωή, έτσι και οι γονικές δεξιότητες είναι κάτι το οποίο αποκτάται μέσα από την εκπαίδευση, την επιμόρφωση, τη γνώση και την εμπειρία. Ο «τέλειος γονέας» είναι ένας μύθος. Αντίθετα, το να είσαι «καλός γονέας» είναι κάτι συνεχές, το οποίο απαιτεί καθημερινή προσπάθεια και δεν τελειώνει ποτέ. Είναι μια αξία – τρόπος ζωής – και όχι ένας στόχος με αρχή και τέλος.
Τα παιδιά μαθαίνουν μέσα από μια διαδικασία «κοινωνικής μάθησης». Βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής μάθησης είναι τα εξής:
- Μοντελοποίηση: Μέσω της παρατήρησης το παιδί μαθαίνει πως να συμπεριφέρεται.
- Ενίσχυση: Όταν μια συμπεριφορά ακολουθείται από κάτι θετικό τότε είναι πιο πιθανό να επαναληφθεί.
- Αρνητικές συνέπειες: Όταν μια συμπεριφορά ακολουθείται από μια αρνητική συνέπεια, τότε αυτό πιθανόν να οδηγήσει στην αποδυνάμωση της συμπεριφοράς.
- Προσοχή και επιβράβευση
Πρωταρχική μέθοδος και δεξιότητα είναι η ικανότητα του γονέα να δείχνει προσοχή στο παιδί και να εφαρμόζει σωστές μεθόδους επιβράβευσης.
Προσοχή
- Βοηθάει το παιδί να νιώσει πως ο γονέας ενδιαφέρεται με ειλικρίνεια γι’ αυτό και καταλαβαίνει τις ανάγκες του.
- Δείχνει την ικανότητα του γονέα να αφουγκραστεί και να συμμετάσχει στις δραστηριότητες και τα θέλω του παιδιού.
- Διαμορφώνει ένα περιβάλλον συνεργασίας.
Αποφεύγουμε τη χρήση οδηγιών, ερωτήσεων, διδασκαλίας αλλά και επικριτικότητας. Στόχος είναι να ακούσουμε και να ακολουθήσουμε το παιδί και όχι να το διδάξουμε.
Αντιθέτως προσπαθούμε να δείχνουμε ενθουσιασμό, να επαναλαμβάνουμε και να μιμούμαστε την συμπεριφορά του παιδιού – ιδιαίτερα στο παιχνίδι και να δίνουμε την απαραίτητη προσοχή.
Επικοινωνία: αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της προσοχής.
- Ειλικρινής επικοινωνία μαζί με το παιδί – ουσιαστική και ενεργητική ακρόαση
- Ενσυναίσθηση
- Ζητούμε και ακούμε με γνήσιο τρόπο τις σκέψεις και τις ιδέες του παιδιού
- Δίνουμε σημασία και αξία στις σκέψεις και στην γνώμη του.
Επιβράβευση
Είναι ο τρόπος με τον οποίο προσπαθούμε να δείξουμε στο παιδί ότι η συμπεριφορά που εφαρμόζεται είναι επιθυμητή και συνάδει με τους κανόνες από τον γονέα. Συγκεκριμένα επιβραβεύουμε και ενισχύουμε θετικά την επιθυμητή συμπεριφορά.
Είδη επιβράβευσης:
- Λεκτική επιβράβευση
- Σωματική επιβράβευση
- Επιβράβευση μέσω δραστηριοτήτων
- Υλική επιβράβευση.
Λεκτική επιβράβευση
- «Σε ευχαριστώ που συμμάζεψες το δωμάτιό σου», «Μπράβο σου που ετοιμάστηκες στην ώρα σου για το σχολείο»
- Η λεκτική επιβράβευση μπορεί να είναι και κοινωνική επιβράβευση. Δηλαδή επιβραβεύουμε λεκτικά το παιδί μας μπροστά σε άλλα άτομα π.χ. «Κα Έλενα, η Μαρία ντύθηκε πολύ γρήγορα σήμερα».
Σωματική επιβράβευση
- Μπορεί να είναι ένα άγγιγμα, ένα φιλί ή μια αγκαλιά. Μια θετική σωματική επαφή μεταξύ του γονέα και του παιδιού.
Επιβράβευση μέσω δραστηριοτήτων
- Εάν το παιδί εφαρμόζει μια θετική συμπεριφορά τότε μια πιθανή επιβράβευση μέσω δραστηριοτήτων είναι μια βόλτα στο πάρκο, στο λούνα παρκ και οποιαδήποτε δραστηριότητα το παιδί και ο γονέας κρίνουν ως ενισχυτική.
Υλική επιβράβευση
- Μπορεί να είναι γλυκά, παραμύθια, παιχνίδια και γραφική ύλη.
Σε μεγαλύτερα παιδιά η ενίσχυση μπορεί να συμπεριλαμβάνει μελλοντικές δραστηριότητες ενώ σε μικρότερα θα πρέπει να είναι πιο άμεσες. Η επιβράβευση μπορεί να γίνεται και σταδιακά – ξεκινώντας με το κομμάτι που προσομοιάζουν στην επιθυμητή συμπεριφορά μέχρι το σημείο της επίτευξής της.
Είναι σημαντικό να επιβραβεύονται μόνο συμπεριφορές που θέλουμε να επαναληφθούν. Επίσης, είναι σημαντικό η επιβράβευση να γίνεται μετά την επίτευξη της επιθυμητής συμπεριφοράς και όχι προηγουμένως. Ταυτόχρονα, πρέπει να είμαστε συγκεκριμένοι στην επιβράβευση της συμπεριφοράς και να περιγράφουμε τους λόγους που την επιβραβεύουμε.
Token economy – Σύστημα Επιβράβευσης
Δημιουργούμε ένα πίνακα στον οποίο αναγράφονται οι επιθυμητές συμπεριφορές, π.χ. να ντύνομαι μόνος μου, να είμαι έτοιμος στην ώρα μου για το σχολείο κτλ. Δίπλα αναγράφονται οι μέρες.
Βάζουμε αστεράκι στις μέρες που εμφανίζονται οι συμπεριφορές. Έχουμε αποφασίσει με το παιδί από προηγουμένως ποια θα είναι η επιβράβευση και στα πόσα «αστεράκια» θα επέλθει. Η επιβράβευση θα πρέπει να είναι κάτι «σπάνιο» για το παιδί, κάτι που δεν μπορεί να έχει συχνά πρόσβαση σε αυτό.
Βάζουμε αστεράκι στις μέρες που εμφανίζονται οι συμπεριφορές. Έχουμε αποφασίσει με το παιδί από προηγουμένως ποια θα είναι η επιβράβευση και στα πόσα «αστεράκια» θα επέλθει. Η επιβράβευση θα πρέπει να είναι κάτι «σπάνιο» για το παιδί, κάτι που δεν μπορεί να έχει συχνά πρόσβαση σε αυτό.
2. Οδηγίες, αγνόηση και συνέπειες
Οι οδηγίες θα πρέπει να έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ούτως ώστε να είναι κατανοητές στα παιδιά και να εφαρμόζονται:
- Πρέπει να έχουμε την προσοχή του παιδιού αλλά και οπτική επαφή μαζί του την ώρα που δίνουμε οδηγίες
- Ξεκάθαρη αναφορά στο παιδί – χρήση του ονόματος του πριν δοθεί η οδηγία
- Ο τόνος της φωνής πρέπει να είναι αποφασιστικός αλλά όχι αυστηρός και απειλητικός
- Οι οδηγίες πρέπει να είναι απλές, συγκεκριμένες χωρίς πολλές λεπτομέρειες. Η αιτιολογία να δίνεται πριν την οδηγία.
- Η γλώσσα του σώματος να είναι ανάλογη με την οδηγία
- Αναφορά στο τι πρέπει να κάνει το άτομο και όχι στο τι να μην κάνει
- Στην περίπτωση συμμόρφωσης, επιβραβεύουμε την συμπεριφορά.
Κανόνες
- Συνεργατική δημιουργία κανόνων – Οι κανόνες θα πρέπει να τηρούνται συστηματικά
- Οι κανόνες πρέπει να είναι κατανοητοί στα παιδιά – Είναι σημαντικό το παιδί να μπορεί να περιγράψει τους κανόνες και να κατανοήσει γιατί έχουν τεθεί.
- Όπου είναι αυτό εφικτό να δίνεται το δικαίωμα επιλογής στο παιδί.
Αγνόηση
Η αγνόηση σε αντίθεση με την επιβράβευση, χρησιμοποιείται με στόχο να μειωθούν οι μη επιθυμητές συμπεριφορές. Στην αγνόηση υπάρχει απουσία:
- Φυσικής επαφής – δεν ακουμπάμε
- Λεκτικής επαφής – δεν μιλάμε στο παιδί ούτε του θυμώνουμε
- Οπτικής επαφής – δεν το κοιτάζουμε
Αντίθετα, αυτό που κάνει ο γονέας είναι να επιλέγει συμπεριφορές οι οποίες είναι ενοχλητικές και πολλές φορές συμβαίνουν με στόχο το παιδί να τραβήξει την προσοχή του γονέα (π.χ. κλάμα, φωνές). Ως εκ τούτου κάθε φορά που εφαρμόζεται μια τέτοια μη επιθυμητή συμπεριφορά αφαιρούμε την προσοχή μας από το παιδί. Στόχος είναι να μένουμε
συνεπείς και να μην υποκύπτουμε. Επιπρόσθετα, ανταμείβουμε και δίνουμε την προσοχή μας μόνο στις κατάλληλες συμπεριφορές.
Συνέπεια
Φυσικό επακόλουθο όταν το παιδί παρακούει κάποιες οδηγίες ή εμπλέκεται σε επικίνδυνες ή απαγορευμένες συμπεριφορές. Βασικό χαρακτηριστικό της συνέπειας είναι η στέρηση των προνομίων και η ανάθεση μιας επιπρόσθετης εργασίας, π.χ. βοήθεια σε κάποιες μικρές εργασίες στο σπίτι. Ποια είναι όμως η διαφορά της τιμωρίας από τη συνέπεια;
- Η τιμωρία εστιάζεται στο τι δεν πρέπει να κάνει το παιδί και όχι στο τι πρέπει να κάνει. Η συνέπεια δίνει έμφαση στην επιθυμητή συμπεριφορά.
- Η τιμωρία έχει απειλητικό χαρακτήρα επομένως, πιθανόν να προκαλεί φόβο και αβεβαιότητα. Οι συνέπειες μπορούν να αποφασίζονται από κοινού με το παιδί έτσι ώστε να είναι προετοιμασμένο για το τι πρόκειται να συμβεί αν δεν επιδείξει την επιθυμητή συμπεριφορά.
- Πολλές φορές για να διατηρηθεί η αποτελεσματικότητα της τιμωρίας, οι γονείς προσπαθούν να εντείνουν και να δυναμώνουν το μέγεθος των ποινών που εφαρμόζουν, γεγονός που μπορεί να καταλήξει και σε σωματική τιμωρία, κάτι το οποίο φυσικά δεν είναι αποδεκτό. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι γονείς θα ήταν καλό να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα θυμού ή απογοήτευσης στο σώμα τους και να μην τα αφήνουν να κλιμακωθούν. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο γονέας μπορεί να φύγει από το δωμάτιο/κατάσταση που δημιουργεί τα πιο πάνω συμπτώματα και να προσπαθήσει να καταλάβει τι τον επηρεάζει. Είναι πολύ σημαντικό να μην αφήνουμε τα αρνητικά συναισθήματα να επηρεάζουν τη σχέση μας με το παιδί.
Οι συνέπειες μπορεί να είναι δυο ειδών: Είτε φυσικές συνέπειες (δεν απαιτούν επέμβαση του γονέα), είτε λογικές συνέπειες (απαιτούν επέμβαση του γονέα).
Βασικά στοιχεία που πρέπει να εφαρμόζονται είναι τα εξής:
- Οι συνέπειες θα πρέπει να είναι ανάλογες με την συμπεριφορά
- Μπορούν να επεξηγηθούν και να είναι αποτέλεσμα συνεργασίας
- Πρώτα δίνουμε χρόνο να ακουστεί το παιδί
- Παρουσιάζονται με ηρεμία, χωρίς θυμό και ανησυχία
- Ο γονέας περιμένει μέχρι να ηρεμίσει, πριν εφαρμόσει μεθόδους πειθαρχίας στο παιδί.
Time-out (εφαρμόζεται κυρίως σε ηλικίες 2-8 χρονών)
Βασικά χαρακτηριστικά/ορισμός του time-out είναι τα εξής:
- Απομάκρυνση από την ευχάριστη δραστηριότητα
- Αγνόηση – αποφυγή οποιασδήποτε σημασίας
Πότε χρησιμοποιείται;
- Μη συμμόρφωση με τους κανόνες και τις οδηγίες
- Παραβίαση των κανόνων των γονέων
- Χρήση και εφαρμογή ανεπιθύμητων συμπεριφορών, π.χ. επιθετική συμπεριφορά.
Σημαντικό – Τηρούμε τις υποσχέσεις μας – δεν προτείνουμε ούτε συνέπεια ούτε επιβράβευση που δεν μπορούμε να τηρήσουμε. Επίσης, διατηρούμε τις ισορροπίες μεταξύ επιβράβευσης και συνέπειας. Εάν επιβραβεύουμε συχνά και χωρίς ξεκάθαρη αιτιολογία πιθανόν να μην ακολουθεί το παιδί τους κανόνες και τις οδηγίες που θέτουμε. Αντιθέτως, αν οι συνέπειες είναι περισσότερες από τις επιβραβεύσεις δεν δίνουμε το απαραίτητο κίνητρο στο παιδί να ακολουθήσει τις οδηγίες μας ενώ παράλληλα ενισχύουμε τα συναισθήματα ανεπάρκειας, ματαίωσης και ανικανότητας.
- Τοποθέτηση ορίων
Όρια είναι οι κανόνες και διεργασίες που πηγάζουν από τις αξίες της οικογένειας και των μελών της και επιτελούνται μέσα από τη στάση και τη συμπεριφορά των γονέων. Αποτελούν ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά και μια από τις γονικές δεξιότητες.
- Οι προσδοκίες των γονέων ξεκινούν να γίνονται κατανοητές και να επικοινωνούνται στο παιδί μέσα από τη διδασκαλία των ορίων
- Βοηθούν στη δημιουργία ενός κλίματος ασφάλειας για το παιδί
- Βοηθά στη διδασκαλία και προαγωγή του αυτοελέγχου, ώστε μελλοντικά να βάζουν όρια στον εαυτό τους αλλά και στους άλλους
- Χρησιμοποιούνται με τρόπο ώστε να δείχνουν πως υποστηρίζουμε και εκτιμούμε τα παιδιά όχι να τα κάνουμε να βιώσουν απόρριψη ή να αισθάνονται ότι κρίνονται ή ότι ο γονέας είναι απόμακρος.
Όταν τα όρια είναι ξεκάθαρα και εκφράζονται με σταθερότητα, παρέχουν ασφάλεια στο παιδί. Το μαθαίνουν να γίνεται υπεύθυνο απέναντι στις οικογενειακές και κοινωνικές απαιτήσεις αλλά και στο να χτιστεί εμπιστοσύνη στον εαυτό του.
Το “Hope For Children” CRC Policy Center παρέχει εντελώς δωρεάν υπηρεσίες ψυχολογικής και κοινωνικής στήριξης σε παιδιά και οικογένειες που το έχουν ανάγκη. Εάν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τις εξειδικευμένες υπηρεσίες που παρέχονται, μπορείτε να καλείτε στο 22 103234 ή να επικοινωνήσετε μαζί μας μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας www.uncrcpc.org.cy
